Energietransitie: een wereld te winnen

Als er ergens een bijdrage geleverd gaat worden aan de nieuwe economie, dan is het in de energietransitie. De energietransitie kan niet zonder te werken in netwerken. Juist daar is een win- win-win mogelijk voor burgers, de gemeente en de markt. Reden voor Irmgard Bomers om in gesprek te gaan met Sietske Dane en Bram Heijkers.

Beide zijn vanuit hun werk betrokken bij de energietransitie. En er blijkt veel over te zeggen. De opgave is groot en niet op te pakken op oude, vertrouwde manieren. Het is ook geen gemakkelijke opgave. Het kan alleen maar als je het samen doen. De vraag is dan ook vooral: Hoe doe je dat? Kun je het spel tussen overheid, bedrijven en burgers op een zodanige manier spelen dat iedereen er beter van wordt?

De meerwaarde van gedoe

“De shit kan juist de brandstof zijn voor die energietransitie”, zegt Sietske Dane. Het is belangrijk om te beseffen dat er niet eerst een ideale samenwerking moet zijn tussen partijen. Het is vooral belangrijk dat mensen deze transitie-opgave met elkaar aan willen gaan. Als die intentie er is én je met elkaar in gesprek kunt blijven, is het mogelijk om juist ‘het gedoe’ te benutten en in beeld te krijgen wat er anders kan en anders moet. Sietske is in het Brabantse betrokken bij initiatieven rond de energietransitie. Als bewoner, maar ook als adviseur van gemeenten en bedrijven. Over die ervaring schreef ze een blog op LinkedIn. “De energietransitie kan tot bloei komen als we niet voorbij gaan aan die kwaliteit van de onderlinge relaties. Er is gewoon meer mogelijk als er synergie ontstaat in de energie tussen burgers, de gemeente en bedrijven.”

Het belang van een collectieve benadering

Bram Heijkers bevestigt dit. Voor Bram is de collectiviteit leidend. Hij noemt zichzelf werkman en is vanuit onafhankelijk platform I’M BINCK (www.imbinck.nl) betrokken bij de energietransitie in de Haagse Binckhorst, een industriegebied van 150 ha. waar de komende jaren duizenden woningen aan worden toegevoegd. Momenteel is hij in opdracht van en in samenwerking met de gemeente facilitator van de Ronde Tafel Energietransitie Binckhorst. Bram ervaart daar dat de energietransitie voor de gemiddelde ondernemer niet meteen prioriteit heeft, zeker als hiermee (daadwerkelijk of in de beleving) een forse investering is gemoeid. Toch is het belangrijk om hen aan boord te krijgen. Je kunt wel aan de slag gaan met voor de hand liggende marktpartijen, zoals ontwikkelaars die de nieuwbouwwoningen gaan neerzetten, maar door een collectieve oplossing centraal te stellen creëer je een meer gelijkwaardig speelveld tussen partners, mogelijkheden voor iedereen om aan te haken en letterlijk een beter uitgebalanceerde energietransitie in het gebied.

Voor iedere beurs

Sietske beaamt: je maakt het speelveld complexer, maar daardoor is er wel meer mogelijk. We hebben innovatieve oplossingen nodig om te zorgen dat iedereen mee kan doen in de energietransitie. In haar rol als projectleider Energie voor Iedereen heeft Sietske gekeken hoe ook mensen met een smalle beurs kunnen aanhaken. De groep mensen die amper financiële ruimte heeft groeit volgens onderzoek de komende jaren van grofweg 10 naar misschien wel 20%. Er zijn veel mensen die nu gewoon nog niet mee kunnen doen. Sietske geeft aan: Als je blijft uitgaan van een individuele benadering – ieder voor zich in plaats van gebruik te maken van de kracht van het collectieve –, dan blijft straks een grote groep achter. Daar gaan we allemaal last van hebben. Wat ik mooi vind in de Binckhorst is dat daar de collectiviteit is georganiseerd.

Gelijkwaardig speelveld creëren

Bram vormt in de Binckhorst een driemanschap met de projectleider van de gemeente en een technisch expert van een bureau dat in opdracht van de gemeente een visie heeft ontwikkeld en deze richting uitvoering begeleidt. Bram: het is van groot belang om gedrieën de verschillende opties voor transitiescenario’s scherp te krijgen en basisfeiten op orde te hebben, zoals het eigendom van grond, panden en de infrastructuur. Dit zorgt voor onderlinge chemie en vertrouwen, en daarmee een gedegen basis waarop verder kan worden gewerkt. De drie scenario’s die hier uit zijn voortgekomen zijn besproken in Ronde Tafels voor enkele deelgebieden van de Binckhorst (het gebied is in totaal te groot voor één tafel, en de transitie heeft ook verschillende tijdpaden in het gebied). Iedere geïnteresseerde uit betreffende deelgebieden kon hieraan deelnemen: groot en klein. Zowel de gemeente, als het technisch bureau hebben zich daarin open opgesteld. Ik heb steeds gekeken naar de belangen van verschillende partijen, ook die van de ondernemers en bewoners, en daarbij diverse contacten 1:1 benaderd. Dat betekent dat je elkaar aanspreekt op verantwoordelijkheden: nu heb je de kans om mee te doen met het proces en dan moet je niet achteraf gaan zeuren. Het doel is een collectieve businesscase te bedenken die voor alle betrokkenen interessant is. Dat betekent niet dat iedereen ook van meet af aan hoeft mee te doen. Het idee is dat de technische basis infrastructuur zo is opgezet dat je op elk gewenst moment kunt aanhaken bij het collectief.

Oog voor het individu en de lange termijn                                             

Dat burgers kunnen aanhaken op een – voor hen – natuurlijk moment, is ook een belangrijke les die in de pilot Energie voor Iedereen is boven komen drijven, vult Sietske aan. De individuele uitgangssituatie kan zo enorm uiteenlopen en er spelen zoveel facetten een rol. Hoe zorg je dat je mensen helpt om verstandige keuzes te maken, bijvoorbeeld als je gaat verhuizen? De hele energietransitie is dan ook een jarenlang proces, maar gemeenten zitten vaak vast in een organisatiestructuur met veelal losse projecten.
Als het gaat om energiebesparing dan kun je met subsidies op de korte termijn al stappen zetten die wel degelijk ook bijdragen aan de gehele transitie. Je moet er wel voor zorgen dat je de interesse van de mensen vasthoudt en steeds benadrukken dat ze op elk voor hen gewenst moment vervolgstappen kunnen zetten. Je realiseert geen energietransitie door sec te kijken naar een inkoopvoordeel of subsidie voor zonnepanelen. Het helpt als een ‘los’ project een stapsteen is voor andere initiatieven. Zowel in een bredere context als over een langere termijn.

Helderheid over belangen

Eigenlijk zijn we op zoek naar oplossingen die nog niet bestaan, meent Sietske. Dat is mogelijk als je het proces goed inricht, als je zorgt voor een vruchtbare bodem van waaruit dingen kunnen ontstaan. Bram: Het is een spel dat je moet leren spelen en waarin je je moet kunnen verplaatsen in de belangen van de anderen. Ik neem het voortouw door diverse rollen te ‘spelen’ in het gesprek met mijn collega teamleden en geef hen positieve munitie waardoor zij intern ook weer verder komen. Daarbij zorg ik ook dat nieuwe partijen aanhaken. In de Binckhorst moet 30% sociale woningbouw komen. Het viel me echter op dat de corporaties nog niet in beeld waren bij de Ronde Tafel en heb toen voorgesteld hen ook van de partij te laten zijn. Daarnaast probeer ik steeds inspirerende voorbeelden te geven om te laten zien wat er mogelijk is. Zo is het Deventer Woningabonnement een interessant voorbeeld voor verduurzaming van woningen van bewoners die weinig eigen middelen kunnen investeren.

In de praktijk is de ervaring dat mensen vaak het idee hebben dat ze voorgekauwde plannen voorgeschoteld krijgen. Bedrijven en burgers voelen zich al snel niet betrokken. Je doet het als gemeenten ook eigenlijk nooit goed. Voor de een gaat het te snel, voor de ander te langzaam.
Nu wordt de energietransitie vooral technisch inhoudelijk ingericht en is er minder aandacht voor de onderlinge relatie. De gemeente heeft een regierol, maar burgers hebben andere prioriteiten. Ze kijken meer naar de korte termijn, helemaal als er geen middelen zijn om te investeren, geeft Sietske aan. Als je het proces dan niet zorgvuldig aanvliegt, maak je de kloof tussen partijen alleen maar groter.

Van mening verschillen mag

Sietske: Het is belangrijk om in gesprek te blijven en te zorgen dat de verschillende expertises en belangen vertegenwoordigd zijn en dat er aandacht voor is. Als het gaat om mensen met een smalle beurs, hoeven burgers niet per sé zelf aan tafel te zitten. Een professional in het veld kan ook aangeven wat er nodig is. Echt luisteren naar partijen en naast mensen gaan staan, kan betekenen dat je een vraag stelt in plaats van jouw boodschap communiceert. Ook is het belangrijk dat je in het proces transparant bent over belangen van grotere partijen. Je moet elkaar kunnen vertrouwen. De vernieuwing ontstaat juist wanneer er ruimte is om van mening te mogen verschillen. Daar moet je wel tijd en ruimte voor maken.

Gaandeweg het gesprek wordt duidelijk dat beide zichzelf zien in de rol van ‘de nar’; iemand die zaken durft te benoemen en zo bij kan sturen in een precair proces. De nar loopt het risico dat het z’n kop kost. Het is niet voor niets dat een nar naast een koning staat. Als je gesteund wordt, kun je zeggen wat je ziet, zegt Sietske. Realistisch worden over de huidige situatie, over het hele verhaal en waar je werkelijk bent, is altijd het beste vertrekpunt. Iemand moet ervoor gaan staan dat de waarheid en meerdere belangen op tafel gelegd mogen worden. We trekken in ongeveer een eeuw een hoeveelheid olie uit de grond die zich over miljoenen jaren heeft opgebouwd. Iedereen moet ervan doordrongen zijn dat we er allemaal niet aan ontkomen die onbalans in CO2 toename recht te zetten. Sietske: Je kunt mensen meenemen in dat verhaal.

Voor beiden geldt dat je sneller resultaat zou willen, maar dat kan gewoon niet altijd gezien de complexe realiteit en de omvang van de energietransitie. Sietske: De aanpak en ontwikkelingen in de Binckhorst zijn dan ook mooi om te blijven volgen. Dat kan via www.imbinck.nl/energietransitie.

Zo speel je het spel tussen overheid, markt en burgers op een zodanige manier dat iedereen er beter van wordt:

• Denk scenario’s door, maar presenteer geen groots eindplan. Laat alle partijen meedenken in de visie en de opties met als doel een collectieve businesscase (bijvoorbeeld op wijkniveau).
• Organiseer een kernteam waarin overheid, markt en de burger gelijkwaardig aan elkaar zijn, met elk zijn eigen expertise en verantwoordelijkheid. Spreek elkaar aan op die verantwoordelijkheid en ga niet naar elkaar wijzen, maar werk aan de onderlinge relatie.
• Neem natuurlijke principes en harde wetmatigheden als uitgangspunt. De principes van The Natural Step of Natuurlijk Werken zijn bijvoorbeeld behulpzaam. En zet in op diversiteit en lokale oplossingen.

Irmgard Bomers is schrijver van o.a. Wat een geluk, een lifehack voor je werk en initiatiefnemer van WIN, de proeftuin voor de toekomst van werk